Ik stond rustig te observeren hoe er een rij ontstond, toen ik ineens hoorde mompelen:
‘Dat k*t-mevrouwtje is er ook weer!’.
Mijn blik ging richting het geluid, en ik zág me toch een donderwolk!
In een split-second dacht ik: Ga ik lachen? Boos worden? Of blijf ik neutraal? Onbewust koos ik voor het laatste. Ik goochelde eigenlijk met aandacht, nieuwsgierig naar wat er zou gebeuren. Want ik was me ervan bewust dat ik met een 9-jarige te maken had. En dat betekent nogal wat in de praktijk…
Rond de leeftijd van 9 jaar ontwikkelen kinderen zich naar een volgende fase in hun ego-ontwikkeling. Kinderen gaan van de Impulsieve of egocentrische fase naar de Afwerende of zelfbeschermende fase. Je kunt ook zeggen: van de Hier-ben-ik!-fase naar de Ik-ben-iemand!-fase.
De Impulsieve – Hier ben ik!
fase
Kenmerkt zich door:
- Primair reageren, impulsief en kwetsbaar.
- Functies als taal en motoriek (gillen, wijzen) worden ingezet om gehoord en gezien te worden.
- De inspanningen zijn erop gericht om hun zin te krijgen. ‘Ik wil ook die beker… Ik wil bij de juf zitten… Ik wil niet naar school.’
- Afhankelijk van het temperament is het kind meer naar buiten (driftig, boos, zeurderig) of juist naar binnen gericht (lief doen, volgzaam zijn) en zorgt het er zo voor dat het krijgt wat het wil.
- Meestal heeft het verlangen te maken met aandacht, gezien worden, en nieuwe dingen willen hebben en uitproberen.
Wat betekent dit voor de leerkracht?
In deze fase hebben kinderen de leerkracht nodig om hun gedrag te reguleren en om ervoor te zorgen dat de leerling zich veilig voelt. Als leerkracht ben je een belangrijk figuur bij het waarborgen van die veiligheid, maar ook als rolmodel. Hoe pakt de leerkracht het aan als Sara heel hard door de klas roept? Kinderen kijken naar het gedrag van de leerkracht wanneer ze experimenteren met nieuw gedrag. De gezichtsuitdrukking van de juf of meester wordt gepeild wanneer een kind voor het eerst probeert zelf in het klimrek te klimmen of de blokkendoos uit de kast te halen.
Belangrijk in het begrenzen van gedrag in deze fase is het zien en verwoorden van wat het kind doet en ervaart.
De Zelfbeschermende – Ik ben iemand!
-fase
Kenmerkt zich door:
- Het kind wordt zich langzaamaan bewust van zijn of haar eigen identiteit en kan zelf dingen ondernemen.
- De eigen identiteit, ideeën en oplossingen worden erg belangrijk.
- Kritiek wordt als een aantasting van de identiteit ervaren en kan als zeer kwetsend overkomen. De net-verworven identiteit kan moeilijk omgaan met kritiek van volwassenen. ‘Ik kan het zelf wel…. De juf is gewoon stom…. Ze zegt dat ik niet goed ben in rekenen, maar ik kan het echt wel. Tafels zijn gewoon stom.’
- Kinderen in deze fase willen het heel graag goed doen, trots kunnen zijn, en vermijden het om aangesproken te worden op hun gedrag.
Wat betekent dit voor de leerkracht?
Kinderen hebben jouw vertrouwen nodig om te leren eerlijk te vertellen wat er is gebeurd, vrienden te maken, te leren en conflicten op te lossen. Daarnaast is het belangrijk om hen te laten merken dat wij als volwassenen ook niet alles weten. Kinderen in deze fase denken vaak dat wij door hen heen kunnen kijken en wel weten wat zij nodig hebben. Door steeds te vragen hoe het zit, help je hen.
Vragen die daarbij kunnen helpen zijn:
- Wat voel je dan?
- Wat gebeurde er?
- Was dat jouw bedoeling?
- Ik zag dat… Heb je dat ook gemerkt? Klopt dat?
- Wat vind jij?
- Hoe heb je het opgelost? Hoe wilde je het oplossen?
- Wat wil je doen? Wil je dat ik daarover meedenk?
- Wil je weten hoe ik het ooit opgelost heb?
Groep 5 en 6
Wanneer kinderen in groep 5 of 6 zitten, komen ze dus in een andere fase van hun ontwikkeling. Dit betekent ook wat voor de groepsdynamiek; kinderen gaan gedrag ‘uitproberen’. Wat gebeurt er als ik boos word? Wat gebeurt er als ik steeds reageer op de leerkracht of een klasgenoot? Wat is dan de reactie van de ander?
Het zou handig zijn als iedereen zich op hetzelfde moment ontwikkelde naar de volgende fase. Maar helaas, dat is natuurlijk niet zo. Dat maakt dat het in groep 5 en 6 soms zo lastig is. Er zijn kinderen die nog in de Impulsieve fase zitten en dus nog niet zo gericht zijn op wat anderen doen en het effect daarvan. Ze zijn meer gericht op de leerkracht. Maar er zijn ook kinderen die wél toe zijn aan de volgende fase en gedrag gaan uitproberen. Beide situaties kunnen een gevoel van onveiligheid en onzekerheid in een groep met zich meebrengen.
Terug naar mijn observatie
We gingen de klas in en het meisje pakte haar spullen en ging, nog steeds met een boze blik, aan de instructietafel achter in de klas zitten. De plek waar ik zou gaan zitten. De leerkracht gaf aan: ‘Je (ik) kunt gewoon aan de andere kant van de tafel gaan zitten hoor.’ De leerkracht had dus wel in de gaten wat er aan de hand was, maar reageerde neutraal.
Ik ging zitten, pakte mijn schrijfblok en keek de klas rond. De leerkracht startte met een dictee en het meisje schreef mee. Opeens hoorde ik haar een paar keer kuchen. In eerste instantie reageerde ik niet, maar bij de derde kuch keek ik toch even haar kant op. Ze maakte oogcontact en glimlachte naar me. Ik zei zachtjes: ’Wat kun jij mooi schrijven. Wauw!’ (En ik meende het!) Er verscheen een grote glimlach en twinkelende ogen.
Tijdens de lesovergang checkte ik even:
’Blijf jij aan deze tafel zitten?’
‘Ja, jij ook?’
Ik vroeg: ’Vind je dat vervelend?’
‘Nee hoor!’
Toen mijn observatietijd om was, pakte ik mijn spullen. En hoorde ik zachtjes:
‘Ga je nu al weg?’
Ik: ‘Ja, ik moet gaan.’
En toen fluisterde ze:
‘Oh… en wanneer kom je weer?’
‘Over een paar weken.’
Ze glimlachte en zei: ‘Leuk!’
Ik liep weg en gaf haar een high-five.
Ontwikkeling
Ik zag het als een voorbeeld van het ontwikkelen naar de Zelfbeschermende fase. Het meisje had bij het buitenspelen en het conflict het idee dat ik alles had zien gebeuren en dat ik haar daarop aan zou spreken. Ze wilde niet afgaan voor haar klasgenoten en vermeed de verwachte kritiek van mij. Door de reactie ‘Dat k*t-mevrouwtje is er ook weer’ beschermde ze zichzelf tegen die reactie. Ze ging eigenlijk in een soort van verdediging door een reactie bij mij uit te lokken. Alleen… dié reactie kwam niet!
Ik voelde aan alles dat ze zich niet veilig voelde in de situatie. Ik wilde die veiligheid graag voor haar creëren. En dat was gelukt toen we weer terug in de klas waren!
Ben heel benieuwd hoe het over een aantal weken zal gaan…
